🌼 ਜਨਮ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1469 ਈ. ਨੂੰ ਤਲਵੰਡੀ ਰਾਇ ਭੋਈ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜੋ ਹੁਣ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਮੇਹਤਾ ਕਾਲੂ ਜੀ (ਕਲਿਆਣ ਦਾਸ) ਸਨ, ਜੋ ਇੱਕ ਖਤਰੀ ਜਾਤੀ ਦੇ ਪਟਵਾਰੀ ਸਨ, ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਮਾਤਾ ਤ੍ਰਿਪਤਾ ਜੀ ਸੀ।
ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਇੱਕ ਭੈਣ ਬੀਬੀ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਸੀ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸਨ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਦਿਵ੍ਯ ਜੋਤ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਵਾਲੀ ਸੀ।
🌼 ਬਚਪਨ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਅਸਧਾਰਨ ਤੇ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਸੁਭਾਵ ਦੇ ਸਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਡਿਤ ਗੋਪਾਲ ਦਾਸ ਜੀ ਤੋਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਾਰਮਿਕ ਗਿਆਨ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਮੌਲਵੀ ਕੁਤਬੁਦਦਿਨ ਜੀ ਤੋਂ ਅਰਬੀ ਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿੱਖੀ।
ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੱਚਾਈ, ਨੇਕੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਭਗਤੀ ਦਾ ਮਾਰਗ ਚੁਣ ਲਿਆ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਧਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਤਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਭ ਕੁਝ ਦਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ —
“ਸਚਾ ਸੌਦਾ ਤਾ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਹੈ।”
🌼 ਵਿਆਹ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਜੀਵਨ
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸੁਲਖਣੀ ਜੀ ਨਾਲ 1487 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।
ਉਹ ਮੂਲ ਚੰਦ ਜੀ ਦੀ ਧੀ ਸਨ, ਜੋ ਬਟਾਲਾ (ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ) ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਸਨ —
- ਸ਼੍ਰੀ ਚੰਦ ਜੀ — ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਦਾਸੀ ਸੰਪਰਦਾਏ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।
- ਲਖਮੀ ਦਾਸ ਜੀ।
🌼 ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਅਨੁਭਵ ਤੇ ਗੁਰਤਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ
ਇੱਕ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਜੀ ਬੇਇਨ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਨ੍ਹਾਉਣ ਗਏ। ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਤੱਕ ਉਹ ਦਰਿਆ ਵਿਚ ਗੁੰਮ ਰਹੇ।
ਜਦ ਉਹ ਵਾਪਸ ਆਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ‘ਤੇ ਦਿਵ੍ਯ ਜੋਤ ਸੀ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ —
“ਨਾ ਕੋਈ ਹਿੰਦੂ ਹੈ, ਨਾ ਕੋਈ ਮੁਸਲਮਾਨ। ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖ ਇੱਕ ਹੀ ਰੱਬ ਦੇ ਬੱਚੇ ਹਨ।”
ਇਸ ਦਿਵ੍ਯ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰੂਹਾਨੀ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਕਤਾ, ਪ੍ਰੇਮ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦਾ ਸੰਦਸ਼ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।
🌼 ਚਾਰ ਉਦਾਸੀਆਂ (ਧਾਰਮਿਕ ਯਾਤਰਾਵਾਂ)
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਰਾਹ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਚਾਰ ਵੱਡੀਆਂ ਉਦਾਸੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ —
1. ਪੂਰਬੀ ਉਦਾਸੀ — ਬੰਗਾਲ, ਅਸਾਮ, ਓਡੀਸ਼ਾ ਅਤੇ ਜਗਨਾਥ ਪੂਰੀ ਤੱਕ।
2. ਦੱਖਣੀ ਉਦਾਸੀ — ਤਮਿਲਨਾਡੂ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ ਤੱਕ।
3. ਉੱਤਰੀ ਉਦਾਸੀ — ਹਿਮਾਲਿਆ, ਤਿਬਬਤ ਅਤੇ ਸੂਬਾ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੱਕ।
4. ਪੱਛਮੀ ਉਦਾਸੀ — ਮੱਕਾ, ਮਦੀਨਾ, ਬਗਦਾਦ ਅਤੇ ਕਾਬੁਲ ਤੱਕ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਾਥੀ ਸਨ —
ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ (ਮੁਸਲਮਾਨ ਰਬਾਬੀ),
ਭਾਈ ਬਾਲਾ ਜੀ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਭਗਤ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਰੱਬ ਦੀ ਇਕਤਾ, ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ, ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਸੱਚੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ।
🌼 ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ (ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤ)
ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ —
- ਇਕ ਓਅੰਕਾਰ — ਪ੍ਰਭੂ ਇੱਕ ਹੈ, ਜੋ ਸਭ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਹੈ।
- ਸਤਿ ਨਾਮ — ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਸੱਚਾ ਹੈ।
- ਨਾਮ ਜਪੋ — ਰੱਬ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕਰੋ।
- ਕੀਰਤ ਕਰੋ — ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਸੱਚੀ ਰੋਟੀ ਕਮਾਓ।
- ਵੰਡ ਛਕੋ — ਆਪਣੀ ਕਮਾਈ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਵੰਡੋ।
- ਸੇਵਾ ਤੇ ਸਮਾਨਤਾ — ਸਭ ਮਨੁੱਖ ਇੱਕ ਜਿਹੇ ਹਨ, ਜਾਤ-ਪਾਤ ਤੇ ਭੇਦਭਾਵ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰੋ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ —
“ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੇ ਨਾਮ ਜਪਿਆ, ਵੱਡਾ ਹੋਇਆ, ਨਾਨਕ ਤਿਨ੍ਹ੍ਹਾ ਸੁਖੁ ਹੋਇਆ।”
🌼 ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਬੰਧ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ
ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਕਈ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਰਿਹਾ —
- ਸਿਕੰਦਰ ਲੋਦੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।
- ਬਾਬਰ ਦੇ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਸਮੇਂ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਬਾਬਰ ਦੀਆਂ ਜੁਲਮਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਬਰਵਾਣੀ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਤੇ ਜੰਗੀ ਨੀਤੀਆਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ। - ਹਮਾਇਊਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵੀ ਹੋਈ ਜਦ ਉਹ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣ ਰਿਹਾ ਸੀ।
- ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਸਾਰੇ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।
🌼 ਰਚਨਾਵਾਂ (ਬਾਣੀ)
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ —
- ਜਪੁਜੀ ਸਾਹਿਬ
- ਸਿੱਧ ਗੋਸ਼ਟੀ
- ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ
- ਧਖਣੀ ਓਅੰਕਾਰ
- ਪੱਟੀ ਸਾਹਿਬ ਆਦਿ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਰੱਬ ਨਾਲ ਸਿੱਧੀ ਗੱਲਬਾਤ ਹੈ, ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅਸਲ ਮਾਰਗ ਤੇ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
🌼 ਆਖ਼ਰੀ ਦਿਨ ਤੇ ਜੋਤਿ ਜੋਤ ਸਮਾਧੀ
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਲ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਸਾਹਿਬ (ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਾਰੇ।
ਉਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਈ ਲਹਣਾ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਉਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਬਣਾਇਆ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਬਣੇ।
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ 22 ਸਤੰਬਰ 1539 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਜੋਤਿ ਜੋਤ ਸਮਾਈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਲੋਕ ਸਿਧਾਰਣ ਸਮੇਂ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਨਮਾਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ।
ਪਰ ਸਵੇਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ ਥਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਫੁੱਲ ਮਿਲੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋਵੇਂ ਪੰਥਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਵੀ ਏਕਤਾ ਦਾ ਸੰਦਸ਼ ਦਿੱਤਾ।
🌼 ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਆਖਰੀ ਉਪਦੇਸ਼
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਉਪਦੇਸ਼ ਸੀ —
“ਨਾਨਕ ਨਾਮ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ, ਤੇਰੇ ਭਾਣੇ ਸਰਬੱਤ ਦਾ ਭਲਾ।”
ਅਰਥਾਤ — ਹਰ ਵੇਲੇ ਰੱਬ ਦੇ ਨਾਮ ਵਿਚ ਖੁਸ਼ ਰਹੋ, ਅਤੇ ਸਭ ਦਾ ਭਲਾ ਚਾਹੋ।
🌼 ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਜੀਵਨ ਕਥਾ ਮਨੁੱਖਤਾ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਪਿਆਰ, ਸਮਾਨਤਾ, ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਦਾ ਪਾਠ ਪੜ੍ਹਾਇਆ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਅੱਜ ਵੀ ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਭਗਤੀ ਦੇ ਰਾਹ ‘ਤੇ ਚਲਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
🌺 ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖਾਲਸਾ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਹ। 🌺
